بنیادهای پیشرفت

از دیدگاه مقام معظم رهبری پیشرفت می‌تواند مطلوب یا نامطلوب باشد و آنچه در این خصوص بسیار تأثیرگذار است اصول و مبانی معرفتی پیشرفت است.

[مبانی معرفتی در نوع پیشرفت مطلوب یا نامطلوب تأثیر دارد. هر جامعه و هر ملتی، مبانی معرفتی، مبانی فلسفی و مبانی اخلاقی‌ای دارد که آن مبانی تعیین کننده است و به ما می‌گوید چه نوع پیشرفتی مطلوب است، چه نوع پیشرفتی نامطلوب است].^[1]

اساساً آنچه که سبب شده مقام معظم رهبری در خصوص مسئله پیشرفت، مفهوم‌ جدید جایگزین  کنند و ادبیات بومی در این زمینه ایجاد کنند، در کنار تبلیغات سوء، بحث اختلاف در مبانی توسعه و پیشرفت از دیدگاه ایشان با اندیشمندان غربی در قرن اخیر، بوده است؛ از منظر ایشان، پیشرفت‌های مبتنی بر مبانی و اصول در تفکرات این اندیشمندان ، توسعه‌ای را برای جوامع غربی به‌وجود آورده است که هم بسیار خطرناک و هم ناموفق است، لذا بررسی اصول و مبانی پیشرفت، امر بسیار تأثیرگذاری در زمینه تحلیل مسئله پیشرفت است.

اولین مسئله‌ای که در این خصوص باید در نظر گرفته شود، مسئله‌ی مبدأ و توحید است؛ در مباحث خداشناسی، توحید در مالکیت، توحید در خالقیت و تدبیر انحصاری عالم هستی توسط خداوند را تبیین کردیم. مقام معظم رهبری اعتقاد به این اصول را در تحقق همه جانبه پیشرفت دخیل می‌داند و حل و فصل مسائل زیادی در حوزه اجتماع را در گرو حل و فصل مسئله توحید می‌داند^[2] با این تحلیل که تدبیر عالم هستی توسط خداوندی که علم بی‌پایان دارد، از طریق انبیاء و صالحان و امروزه در قالب دین اسلام، تدبیری همه جانبه است که در امر پیشرفت جامعه، هم سعادت مادی و هم سعادت معنوی را به ارمغان خواهد آورد. از طرف دیگر عدم التزام به چنین نگرشی، پیامدهای جبران‌ناپذیری را خواهد داشت؛ کنار گذاشتن خداوند در مدیریت عالم هستی و صرفاً اعتماد به تفکرات بشری در ترسیم و هدایت بشر به سمت اهداف خود، پیشرفتی را برای جامعه در پی خواهد داشت که فساد و انحطاط اخلاقی و دوری از معنویت از مؤلفه‌های اصلی آن است.

اصل بعدی، مسئله‌ی معاد، است. در نظر داشتن اصل معاد در نقشه پیشرفت ایرانی اسلامی، امر مهم و تأثیرگذاری است؛ جامعه‌ای که اعضای آن حقیقتاً و در عمل معتقد به ادامه حیات بعد از مرگ باشند و به محاسبه اعمال در حیات اخروی توجه داشته باشند، حتماً در آن جامعه، تحولی اساسی رخ خواهد داد که یکی از برکاتش پیشرفت خواهد بود. مقام معظم رهبری در تبیین این امر، اشاره به فرهنگ ایثار، جهاد و از خودگذشتگی می‌کنند و معتقدند که فرهنگ جهاد و ایثار، مؤلفه اساسی در پیشرفت یک جامعه است؛ سبقت گرفتن از دیگران در رونق دادن به پیشرفت، از حق خود گذشتن برای پیشرفت و حرکت جهادی در امر پیشرفتِ جامعه است که موجبات این مهم را فراهم می‌کند و جامعه را به اهداف مادی و معنوی خود می‌رساند. در حالی که توجیح‌گر چنین فرهنگی، مبانی معرفتی است؛ بر اساس اصل معاد و ایمان به قیامت است که فرهنگ جهاد و از خودگذشتگی معنا پیدا می‌کند، کسی که معتقد است هیچ عملی از او از بین نخواهد رفت و اعمال او در نحوه زندگی اخرویش تأثیر دارد، چنین انسانی اگر در دنیا از سر تکلیف و وظیفه، کاری را انجام دهد، حتی اگر جانش را از دست بدهد، احساس خسارت نمی‌کند. این درحالی است که در منطق عقل ابزاری و با عدم توجه به حیات اخروی و محاسبه اعمال، ازخودگذشتگی توجیه چندانی ندارد. بنابراین است که اصل معاد، پایه الگوی پیشرفت است و آن را معنادار می‌کند.^[3]

این متفکر معتقد است بر اساس اصل معاد باید قائل به عدم تفکیک دنیا و اخرت شد و این خود یک اصل برای پیشرفت در جامعه محسوب می‌شود که بر اساس آن، توجهِ توأمان به دنیا و اخرت هر دو ملاک است و عدم توجه به هر کدام، انحراف از مسیر حقیقی پیشرفت است.^[4]

مسئله بعدی، توجه به مبانی انسان شناختی است. مقام معظم رهبری در این خصوص معتقدند:

اسلام انسان را یک موجود دوساحتی می‌داند؛ دارای دنیا و آخرت؛ این پایه‌ی همه‌ی مطالبی است که در باب پیشرفت باید در نظر گرفته بشود... اگر یک تمدنی، یک فرهنگی و یک آئینی، انسان را تک‌ساحتی دانست و خوشبختی انسان را فقط در زندگی مادی دنیائی به حساب آورد، طبعاً پیشرفت در منطق او، با پیشرفت در منطق اسلام ـ که انسان را دو ساحتی می‌داند ـ به‌کلی متفاوت خواهد بود. کشور ما و جامعه‌ی اسلامی آن وقتی پیشرفته است که نه فقط دنیای مردم را آباد کند، بلکه آخرت مردم را هم آباد کند.^[5]

بر این اساس آنچه که باید اهمیت بیشتری در پیشرفت داشته باشد پیشرفت معنوی است، چون بُعد روحی انسان در انسان‌شناسی مقام معظم رهبری، اهمیتش از بعد جسمانی بیشتر است و این به معنای عدم توجه به پیشرفت‌های مادی نیست، بلکه پیشرفت مادی نیز مطلوب است، اما نه با این عنوان که هدف نهایی است، بلکه وسیله‌ای است برای رشد و تعالی انسان، لذا پیشرفت جامعه و تحولی که به پیشرفت منتهی می‌شود، باید طوری برنامه‌ریزی و ترتیب داده شود که انسان بتواند در آن به رشد و تعالی برسد. بر خلاف پیشرفت با مبانی اندیشمندان غربی که برایند همه آنها در انسان‌شناسی، تک بعدی بودن انسان است، پیشرفت از نظر آنها، پیشرفت مادی است؛ هرچه سود مادی بیشتر شد، پیشرفت بیشتر شده است. پیشرفت وقتی مادی شد، معنایش این است که اخلاق و معنویت را می‌شود در راه چنین پیشرفتی قربانی کرد.^[6]