شاخصه­های نظام مردم سالار اسلامی

نظام‌های سیاسی که در پی اداره امور جامعه‌ی خود هستند، شاخصه‌ها و نشانه‌هایی دارند که می‌تواند جلوه و دورنمایی از آن نظام را به تصویر بکشد؛ مقام معظم رهبری در تبیین نشانه‌ها و شاخصه‌های مردم‌سالاری اسلامی به اموری اشاره می‌کنند که مهم‌ترین آنها به‌عنوان جلوه و دورنمای نظام مردم‌سالاری اسلامی عبارتند از: توجه به دین و تربیت اخلاقی جامعه، خدمتگذاری کارگزاران، پاسخ‌گویی آنها و توجه به رضایت مردم. البته منظور این نیست که همه‌ی این شاخصه‌ها اختصاص به نظام مردم‌سالار اسلامی دارد، بلکه ممکن است دیگر نظام‌ها نیز از آنها برخوردار باشند، اما مهترین شاخصه­ توجه به تربیت دینی و اخلاقی جامعه است که دیگر نظام­ها نسبت به آن غفلت کرده­اند. تبیین هر یک از این شاخصه‌ها فرصت و مجال زیادی را می‌طلبد که در اینجا به‌طور اختصار به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم.

الف. توجه به تربیت دینی و اخلاقی جامعه

مهمترین شاخصه‌ی مردم‌سالاری اسلامی توجه مسئولین به تربیت دینی و اخلاقی جامعه است که دیگر نظام­های سیاسی از آن بی بهره هستند با این تحلیل که نظام سیاسی مطلوب در فلسفه سیاسی مقام معظم رهبری، مبتنی بر یک سری مبانی است که محور اساسی آن مبانی، توجه به عالم معنا است، این رویکرد جلوه­های متعددی دارد که مستقیماً در شاخصه­های مردم سالاری اسلامی تاثیر گذار است. یکی از این جلوه­ها معرفت شناسی است؛ ایشان منابع شناخت را صرفاً در شناخت­های حسی و عقلی منحصر نمی­داند یعنی نه تنها شناخت­های شهودی و وحیانی را نیز مورد توجه قرار می­دهد،^[i][ii]بلکه این نوع شناخت­ها را چون بی واسطه و حضوری هستند، از متقن­ترین شناخت­ها قلمداد می­کند که اقتضای این امر توجه به آموزه­های وحیانی در خصوص نظام سیاسی و شاخصه­های آن است. بر این اساس با رجوع به متن دین خواهیم دید که توجه به تربیت دینی و اخلاقی جامعه، از امور بسیار مهمی است که حکومت­ها باید بدان توجه کند.[mm1] 

جلودیگر این رویکر یعنی توجه به عالم معنا، انسان شناسی است که بر اساس آن، انسان موجودی دو ساحتی است یعنی موجودی جسمانی – روحانی است. انسان با این ویژگی هم نیارهای مادی دارد و هم نیازهای معنوی، اما از آنجایی که نیازهای معنوی او هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمی قابل مقایسه با نیازهای مادی نیست لذا حکومت و آن نظامی که می­خواهد نیازهای انسان را پوشش دهد، حتماً باید نیازهای معنوی مردم را در اولویت قرار دهد. بر همین اساس است که توجه به معنویت از هر امر دیگری در مردم سالاری اسلامی اهمیت بیشتری دارد.[mm2] 

بر این اساس، ایشان معتقد است مسئولین و کارگزاران نظام، در قبال دین و ترویج بیشتر آن برای سعادت جامعه اسلامی وظیفه دارند و باید تمام توانشان را برای رشد فضائل و جلوگیری از آنچه که مزاحم فضائل در یک جامعه است، به خدمت گیرند.^[iii] از همین جهت ایشان صالح‌ترین کارگزار، در نظام مردم‌سالار اسلامی را کسی می‌داند که بیش از همه، توجه به دین و سعادت مردم دارد.^[iv]

از دیدگاه ایشان مقدمه تحقق این مهم، آن است که مسئولین و کارگزاران خود متعبّد و پای‌بند به دین اسلام باشند تا حرکت و خواست آنها در زمینه تربیت دینی و رشد فضایل، تأثیر خودش را داشته باشد.^[v] با این تعلیل که رفتار، منش و خوی رهبران یک جامعه در نوع زندگی مردم در جامعه تأثیر به سزایی دارد؛ با این توضیح که در حکومت اسلامی که رهبران حکومت بیش از دیگران باید پایبند به آموزه­های دین مقدس اسلام باشند و در همین خصوص دیگران را نیز سفارش به تبعیت از این آموزها کنند، یقیناً مردم در این جامعه نمی­پسندند که رفتار و کردار کارگزاران آنها با گفتارشتان متناقض باشد و این دوگانگی، تأثیر مستقیم در بی توجهی به آموزه­های اسلام دارد.

ب. خدمت‌گذاری کارگزاران

مقام معظم رهبری، فلسفه وجودی کارگزاران در مردم‌سالاری اسلامی را خدمت‌رسانی به مردم می‌دانند^[vi] و معتقدند که خدمت‌رسانی و رفع حوائج و نیازهای مردم یکی از اصولی است که در مردم‌سالاری اسلامی باید رعایت شود؛ در مردم‌سالاری اسلامی حاکم اسلامی و همچنین همه مسئولینی که از طریق مردم بر سر کار می‌آیند باید خدمت به مردم و رفع نیارهای آنها را در دستور کار خود قرار داده و این امور را به‌عنوان یک اصل در سرلوحه کار خود قرار دهند. ایشان رعایت حدود و حقوق مردم، رعایت عدالت و انصاف بین مردم و تلاش برای تأمین امور مردم را، روی دیگر مردم‌سالاری می‌دانند و در تبیین آن معتقدند که مردم‌سالاری اسلامی امری دو سویه است؛ از یک سو مردم مسئولان را انتخاب می‌کنند و از سوی دیگر وقتی مسئولان بر سر کار آمدند، همه‌ی همتشان باید رفع نیازهای مردم و کار و خدمت برای آنها باشد.^[vii] ایشان ضمن اینکه آفت مسئولیت در نظام مردم‌سالاری اسلامی را در توجه مسئولین به رفاه شخصی، جمع‌آوری اموال و زندگی اشرافی، می‌دانند،^[viii] معتقدند که مردم‌سالاری اسلامی بر خلاف دمکراسی‌های غربی، نظام خدمت‌رسانی خالصانه و بی‌منت است که خدمت رسانی را از سر ادای وظیفه و همراه با پاکدستی و پاکدامنی انجام می‌دهد.^[ix] رعایت انصاف در حق مردم و قائل نشدن حق ویژه برای برخی، از وظایف یک مسئول در نظام مردم‌سالار اسلامی است که مقام معظم رهبری بدین‌گونه به آنها تصریح دارند:

از همین قبیل وظایف [وظایف مسئولین نسبت به مردم]، مربوط به مردم‌سالاری دینی است... درباره‌ی خودت، درباره‌ی دوستان و خویشاوندان و رفقای خودت، رعایت انصاف را در قبال مردم و خدا بکن؛ یعنی اختصاص و امتیاز به آنها نده؛ یعنی همین چیزی که دوستان عزیز فرنگی‌مآب ما به آن «رانت‌خواری» می‌گویند؛ یعنی امتیاز ویژه. امکانات استفاده از یک شرکت و یک منبع مالی را در اختیار جمع خاصی قرار دادن، به مناسبت این‌که اینها دوست یا خویشاوند یا رفیق ما هستند. این کار جزو کارهای ضدّ مردم‌سالاری است.^[x]

مقام معظم رهبری در تحلیل خدمت رسانی مسئولین نسبت به مردم، نگاهی تکلیف محور به این مسئله دارند و خدمت‌رسانی آنها را یک وظیفه و تکلف می‌دانند،^[xi] لذا کارگزارانی که در این موضوع کوتاهی کنند، مشروعیت خود را از دست خواهند داد، چراکه تخطی از امر خدمت‌رسانی بر خلاف تکلیف و وظیفه و به‌عبارتی بی‌تقوایی است و قبلاً اشاره کردیم در مردم‌سالاری اسلامی، مسئولین و کارگزاران اگر ضوابط و ملا‌ک‌ها را نداشته باشند، تصدی آنها در مقام خود نامشروع است.

ب. پاسخ‌گویی کارگزاران

پاسخ‌گویی مسؤولان در نظام مردم‌سالار اسلامی، یکی دیگر از نشانه‌ها و شاخصه‌هایی است که مقام معظم رهبری بر آن تأکید دارند و معتقدند مردم‌سالاری اسلامی دونیمه دارد که نیمه اول آن مربوط به حضور، مشارکت و انتخاب کارگزاران نظام سیاسی، توسط مردم است و نیمه دوم آن موضع پاسخ‌گویی کارگزاران است:

[مردم‌سالاری فقط این نیست که انسان تبلیغات و جنجال کند و بالأخره عدّه‌ای را به پای صندوق‌ها بکشاند و رأیی را از مردم بگیرد، بعد هم خداحافظ؛ هیچ کاری به کار مردم نداشته باشد! بعد از آنکه این نیمه‌ی اوّل تحقّق پیدا کرد، نوبت نیمه‌ی دوم است؛ نوبت پاسخ‌گویی است].^[xii]

ایشان در تبیین مفهوم پاسخ‌گویی معتقدند که پاسخ‌گویی یک مفهوم غربی نیست، بلکه مفهوم و حقیقتی اسلامی است که همان مسئولیت است. مسئولیت، یعنی هر یک از کارگزاران در هر مرتبه‌ای که هستند، متوجه این امر باشند که رفتار، گفتار و تصمیمشان بر چه اساس است؛ آیا عاقلانه و بر اساس پرهیزگاری است یا خودخواهانه و بر اساس شهوات و اغراض شخصی است، لذا همه مسئولان نظام سیاسی از صدر تا ذیل باید پاسخ‌گو باشند؛ پاسخ‌گوی کار و تصمیم خود و پاسخ‌گوی سخنی که بر زبان آورده‌اند و تصمیمی که گرفته‌اند. این، معنای پاسخ‌گویی و یک حقیقت اسلامی است.^[xiii]بر این اساس پاسخگویی مسئولان چیزی جز مسئولیت آنها نیست و نکته محوری در مسئولیت نیز رعایت تقوا و عدالت در وظایفی است که بر دوش مسئولان است، از همین رو است که مقام معظم رهبری تاکید دارند که هر چه مسئولیت بالاتر باشد عدالت و تقوای بیشتری برای مشروعیت تصدی آن مقام لازم است، به عبارتی رابطه مستقیم بین میزان مسئولیت و میزان عدالت و تقوا وجود دارد.

ایشان در خصوص مسئولیت در مردم‌سالاری اسلامی، به نکته­ای دیگر اشاره دارند و معتقدند که وقتی کسانی به معنای اسلامی حکومت، بر مردمی حکومت می­کنند و مدیریت کشور را بر عهده می‌گیرند، یک وظیفه و مسئولیت طرفینی بین آنها و مردم به وجود می‌آید، یعنی کارگزاران حقی بر مردم دارند و مردم نیز حقی بر مسئولان و کارگزاران؛ حق مردم بر کارگزاران این است که با همه‌ی وجود برای آنها کار کنند. مسئولیت مردم، در وحله اول، حمایت از کارگزاران است که بدون حمایت آنان، کار بر هر حکومتی دشوار و محال خواهد بود و در وحله دوم، توجه به مشکلاتی که در مسیر حرکت کارگزارن به‌وجود می‌آید، است. بر این اساس مردم حق دارند بعد از گذشت زمان معقولی، از مسئولان سؤال کنند که نتیجه‌ی کار آنها چیست؟ و مسئولان باید خودشان را برای پاسخ‌گویی آماده کنند.^[xiv] البته مظهر این پاسخ‌گویی و مسئولیت همان گزارش‌هایی است که کارگزاران باید به مردم بدهند.^[xv]

د. توجه به رضایت مردم

چهارمین نشانه و شاخصه‌ای را که می‌توانیم در فلسفه سیاسی مقام معظم رهبری برای مردم‌سالاری اسلامی نام ببریم، جلب رضایت و خشنودی مردم، توسط کارگزاران حکومتی است. مقام معظم رهبری یکی از وظایف مسؤولان را که از نشانه‌ها و شاخصه‌های مردم‌سالاری اسلامی است، این می‌دانند که کارگزاران باید در پی کارهایی باشند که سطح تماسشان با مردم و منافع آنها وسیع‌تر باشد تا از این طریق رضایت و خشنودی عامّه و توده‌های مردم را بیشتر جلب کند. ایشان در این خصوص تصریح دارند که:

[از وظایف مسئولین نسبت به مردم]: این هم یک نشانه‌ی دیگر مردم‌سالاری است؛... دنبال کارهایی باش که از افراط و تفریط دور باشد و عدالت را در سطح وسیع‌تری شامل حال مردم کند؛ یعنی سطح تماسش با مردم و منافع آنها هرچه وسیع‌تر باشد و رضایت و خشنودی عامّه و توده‌های مردم را بیشتر جلب کند. دنبال این نباش که رضایت گروه‌های خاص ـ یعنی صاحبان ثروت و قدرت ـ را به‌دست آوری.^[xvi]

مقام معظم رهبری در تبیین جلب رضایت مردم، مفهوم رعیت را بر توده و عامه مردم اطلاق کرده و معتقد است که اطلاق رعیت بر توده مردم امر ناپسندی نیست بلکه رعیت یعنی کسی که مراعاتش لازم است و باید رضایتشان جلب شود. ایشان جلب رضایت عامه‌ی مردم را در برابر جلب رضایت خواص، امری مهم می‌دانند که حمایتشان از نظام سیاسی، موجب حفظ آن نظام است و معتقدند حکومتی که در جلب رضایت عموم مردم موفق باشد، سَخَط و ناخشنودی گروه‌های خاص خیلی اهمیت و تأثیری نمی‌گذارد. در عوض گروه‌های خاص اولاً در وقت آسایش و فراوانی، مؤونه و توقعشان بر حکومت از همه بیشتر است و ثانیاً در سختی‌ها کم‌ترین مقدارِ کمک را به حکومت می‌کنند.^[xvii]لذا توجه به رضایت عموم مردم نه تنها وظیفه دینی کارگزاران در حکومت مردم سالاری اسلامی است، بلکه عقل حکم می­کند که برای تداوم حکومت نیز به منافع و رضایت مردم توجه شود، بر این اساس حتی در غیر مردم سالاری اسلامی نیز اگر حکومتی به دنبال منافع عقلانی خود باشد باید به رضایت مردم توجه داشته باشد تا از این طریق تداوم حکومتشان را تضمین کنند.

نکته قابل توجه در پایان بحث شاخصه‌های نظام مردم‌سالار اسلامی این است که مقام معظم رهبری نگاهش به این شاخصه‌ها، نگاهی تکلیف‌محور است، لذا همچنان‌که در بحث خدمت‌گذاری اشاره کردیم عدم توجه کارگزاران و مسئولین به هر یک از این شاخصه‌ها، مشروعیت آنها را مخدوش می‌کند.